Toshiba – từ tượng đài công nghệ đến kết cục bị mua lại

Hôm 23/3, Hội đồng Quản trị Toshiba chấp thuận đề nghị mua lại với giá 2.000 tỷ yen (15,3 tỷ USD) từ một nhóm doanh nghiệp, dẫn đầu bởi Japan Industrial Partners (JIP). Động thái này được kỳ vọng chấm dứt nhiều năm hỗn loạn tại Toshiba với hàng loạt bê bối, từ gian lận kế toán đến sai sót trong quản trị doanh nghiệp.

Toshiba là tập đoàn đa ngành của Nhật Bản, từng sản xuất mọi thứ, từ hàng điện tử tiêu dùng đến công nghệ năng lượng hạt nhân. Hãng gây dựng tên tuổi nhờ công nghệ tiên tiến trong nhiều sản phẩm, từ máy giặt đến tủ lạnh và sau này là TV màu đầu tiên trên thế giới. Toshiba hiện là một trong những thương hiệu điện tử tiêu dùng dễ nhận diện nhất trên toàn cầu.

Hai công ty tiền thân của Toshiba

Lịch sử của đại gia công nghệ này bắt đầu từ sự ra đời của 2 công ty độc lập. Đó là Tanaka Seizo-sho (Tanaka Engineering Works) và Hakunetsu-sha.

Năm 1873, Bộ Kỹ thuật Nhật Bản – cơ quan chịu trách nhiệm hiện đại hóa nước này – đề nghị Hisashige Tanaka phát triển thiết bị điện báo. Tanaka nổi tiếng từ khi còn trẻ, nhờ tạo ra nhiều sản phẩm như búp bê có thể cử động hay đồng hồ vĩnh cửu. Năm 1875, ông xây một nhà máy ở Tokyo để sản xuất các đơn hàng của chính phủ.

Đến năm 1882, công ty Tanaka Seizo-sho được thành lập. Năm 1893, họ đổi tên thành Shibaura Seisaku-sho.

Trong khi đó, năm 1878, Ichisuke Fujioka cũng tạo ra đèn hồ quang đầu tiên của Nhật Bản khi đang học tại Trường Kỹ thuật Hoàng gia (hiện là Khoa Kỹ thuật thuộc Đại học Tokyo), với sự hướng dẫn của một giáo sư thỉnh giảng nước ngoài. Khi đó, Nhật Bản còn phải nhập khẩu toàn bộ đèn điện.

Năm 1890, Fujioka thành lập công ty Hakunetsu-sha để sản xuất bóng đèn trong nước. Năm 1899, Hakunetsu-sha đổi tên thành Tokyo Denki.

Hai công ty này đi tiên phong trong việc phát triển các thiết bị điện tại Nhật Bản, như máy phát điện chạy bằng turbine bánh xe nước hay máy phát sóng. Lĩnh vực hoạt động của họ cũng liên tục mở rộng, sang các mảng như thiết bị y tế và radio. Ở thời kỳ này, họ đã ra mắt nhiều sản phẩm đầu tiên của Nhật Bản, như quạt điện, máy giặt, tủ lạnh.

Toshiba ra đời

Cùng là thành viên của một hiệp hội, Shibaura Engineering Works và Tokyo Electric Company hợp tác trong nhiều lĩnh vực và sở hữu chéo cổ phần của nhau. Năm 1939, hai công ty sáp nhập, lấy tên ghép là Tokyo Shibaura Denki. Tham vọng của họ là trở thành một trong những công ty sản xuất máy móc cơ khí hàng đầu thế giới.

Sau Đại chiến Thế giới II, Toshiba ban đầu tập trung vào máy móc hạng nặng, sau đó chuyển sang các thiết bị nhỏ gọn hơn. Họ mở nhiều chi nhánh bán hàng và bắt đầu xuất khẩu sang Đông Nam Á.

Kinh tế Nhật Bản bùng nổ vào thập niên 50, giúp các ngành máy móc công nghiệp, điện tử và truyền thông phát triển. Doanh thu và lợi nhuận của Toshiba cũng tăng mạnh. Toshiba sau đó mở rộng việc sản xuất và chi nhánh bán hàng trên thế giới. Thời gian này, họ ra mắt nhiều sản phẩm như lò vi sóng, TV màu, nồi cơm điện. Một số công nghệ còn đi đầu thế giới, như máy đọc zip code tự động, hay điều hòa inverter dùng trong gia đình.

Năm 1984, cái tên Toshiba ra đời, thay cho Tokyo Shibaura Denki. Đến thập niên 90, khi kinh tế Nhật Bản trì trệ, Toshiba phải áp dụng chiến lược “tập trung và lựa chọn” để tăng trưởng bền vững. Họ tập trung nguồn lực vào các lĩnh vực có tiềm năng tăng trưởng và các lĩnh vực mới. Họ cũng phải hỗ trợ có chọn lọc với các mảng đã bão hòa hoặc đang đi xuống. Cuối cùng, Toshiba tập trung nguồn lực cho lĩnh vực bán dẫn và máy tính cá nhân (PC).

Gần một thập kỷ hỗn loạn

Vài năm gần đây, hoạt động kinh doanh của đại gia công nghệ gặp nhiều rắc rối. Năm 2015, họ bị phát hiện gian lận kế toán. Theo kết luận của một ủy ban điều tra độc lập khi đó, Toshiba đã phóng đại lợi nhuận lên thêm 151,8 tỷ yen (1,2 tỷ USD) trong 5 năm. Con số này gấp 3 lần dự tính ban đầu của hãng. Toshiba lỗ chủ yếu ở các mảng cốt lõi tại Trung Quốc, Hàn Quốc và phải chuyển sang tập trung vào cơ sở hạ tầng, điện hạt nhân. Sau khi điều chỉnh, Toshiba báo lỗ 37,8 tỷ yen năm 2014.

Kết quả điều tra cũng cho thấy công ty này quản trị kém và thường hạn chế nhân viên đặt câu hỏi với cấp trên. Ngay sau đó, hàng loạt lãnh đạo cao cấp của Toshiba, trong đó có CEO và phó chủ tịch đã phải từ chức. Toshiba bắt tay vào cải tổ, tái cấu trúc và cải thiện hình ảnh của công ty.

Tháng 6/2016, Midea Group (Trung Quốc) mua 80% cổ phần Toshiba Lifestyle Products & Services Corporation – mảng sản xuất đồ điện tử gia dụng – với giá 473 triệu USD. Midea được quyền sử dụng thương hiệu Toshiba cho các thiết bị này trên toàn cầu trong vòng 40 năm.

Cũng trong năm đó, Canon mua mảng thiết bị y tế của Toshiba – Toshiba Medical Systems Corporation. Hiện tại, mảng này có tên Canon Medical Systems Corporation.

Giới phân tích cho biết quá trình tái cấu trúc này lẽ ra đã phải thực hiện từ lâu. Toshiba là công ty sản xuất laptop đại trà đầu tiên trên thế giới năm 1985. Nhưng sau đó, mảng điện tử tiêu dùng của hãng dần đuối do cuộc cạnh tranh giá của các đối thủ châu Á.

Sau quá trình tái cơ cấu, Toshiba vẫn tiếp tục lún sâu vào khủng hoảng. Đến đầu năm 2017, hãng liên tục trễ hạn công bố báo cáo tài chính do những rắc rối tại mảng điện hạt nhân ở Mỹ. Lãnh đạo hãng này đã không nghiên cứu cẩn thận việc mua lại CB&I Stone & Webster. Thương vụ này được coi là giải pháp để Westinghouse (chi nhánh của Toshiba tại Mỹ) hoàn thành các dự án lò phản ứng bị trì hoãn khi đó.

Các dự án này của họ sau đó đều bị vượt dự toán và chậm tiến độ. Toshiba buộc phải xin phá sản Westinghouse và rao bán khi thiệt hại hơn 6 tỷ USD. Chủ tịch Toshiba Shigenori Shiga lúc đó cũng phải từ chức để nhận trách nhiệm.

Để bù đắp khoản lỗ khổng lồ trên bảng cân đối kế toán, Toshiba quyết định bán mảng chip nhớ. Thời điểm đó, Toshiba vẫn là hãng sản xuất chip nhớ NAND lớn nhì thế giới, chỉ sau Samsung Electronics. Cuối năm 2017, mảng này được bán cho quỹ đầu tư Bain Capital của Mỹ với giá 2.000 tỷ yen (18 tỷ USD).

Cũng trong năm đó, Toshiba huy động được 600 tỷ yen từ 60 nhà đầu tư nước ngoài sau đợt phát hành cổ phiếu khẩn cấp. Khoản tiền này cùng với tiền bán mảng chip nhớ đã giúp hãng không bị rút niêm yết trên sàn chứng khoán.

Doanh thu của Toshiba liên tục đi xuống trong giai đoạn 2013 – 2020. Chuỗi khủng hoảng của họ cũng nối dài bằng loạt bê bối khác. Năm 2020, hãng tiếp tục bị phát hiện sai sót kế toán trong một công ty con. Năm 2021, nhà đầu tư cũng thông qua đề xuất của Effissimo Capital Management – cổ đông lớn nhất của Toshiba – để điều tra tính công bằng về biểu quyết trong đại hội cổ đông năm trước đó.

Tháng 4/2021, quỹ đầu tư CVC Capital Partners (Anh) ra giá 2.300 tỷ yen (21 tỷ USD) để mua Toshiba. Đề nghị này đã bị Toshiba từ chối. Vài tháng sau, một cuộc điều tra thực hiện dưới đề nghị của các cổ đông cho thấy Toshiba đã bắt tay với giới chức Nhật Bản, ngăn nhà đầu tư ngoại tăng ảnh hưởng tại đại hội cổ đông năm 2020.

Chỉ trong vài năm, loạt bê bối khiến vị trí CEO và Chủ tịch của Toshiba liên tục xáo trộn. Tương lai của đại gia công nghệ này cũng mờ mịt theo. Cuối năm 2021, Toshiba cho biết đang cân nhắc kế hoạch tách làm 3. Một công ty sẽ tập trung vào cơ sở hạ tầng. Một theo mảng thiết bị điện tử. Công ty thứ ba – sẽ giữ lại tên Toshiba – quản lý cổ phần của doanh nghiệp này tại nhà sản xuất chip nhớ Kioxia Holdings và các tài sản khác.

Vài tháng sau, họ công bố kế hoạch mới, rằng chỉ tách làm 2. Tuy nhiên, các cổ đông đã không thông qua việc chia tách. Toshiba phải thành lập một ủy ban đặc biệt, nghiên cứu phương án rao bán.

Tháng 6/2022, Toshiba nhận được 8 lời chào mua. Họ chọn ra 4 cái tên tiềm năng, trong đó có Bain Capital, CVC Capital Partners, JIP và Japan Investment Corp (JIC). Đến hôm qua (23/3), Hội đồng Quản trị Toshiba chấp thuận đề nghị của JIP với giá 15,3 tỷ USD.

Câu hỏi hiện tại là liệu các nhà đầu tư có tầm ảnh hưởng lớn có chấp thuận điều khoản của thỏa thuận này hay không. Và liệu Toshiba có thể tìm lại hào quang trước đây không.

Trong thời gian qua, các đối thủ của họ đã có những bước tiến dài trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI), khoa học vật liệu và công nghệ lượng tử. Nhu cầu yếu cũng ảnh hưởng đến doanh thu từ sản phẩm bán dẫn và ổ cứng của Toshiba.

Một thách thức khác là xung quanh Toshiba “có quá nhiều bên liên quan khác nhau”, Jesper Koll – chuyên gia tại Monex Group đánh giá trên Bloomberg. Thương vụ của công ty này được chính phủ theo sát, vì Toshiba sở hữu nhiều công nghệ liên quan đến an ninh quốc gia. Liên minh do JIP dẫn đầu cũng bao gồm tới 17 công ty Nhật Bản.

Bloomberg trích nguồn tin thân cận cho biết việc vạch kế hoạch kinh doanh cũng cần hơn 20 bên thảo luận. Mỗi bên lại muốn một thứ khác nhau từ thỏa thuận. Vì không có kế hoạch kinh doanh khả thi, các ngân hàng đã không thể cho JIP vay kịp hạn chót ban đầu là tháng 11 năm ngoái.

“Có quá nhiều người muốn những thứ khác nhau từ Toshiba. Việc trông chờ Toshiba làm vui lòng tất cả sẽ là điều không tưởng”, Mio Kato – nhà phân tích tại LightStream Research kết luận.

Quý trước, lợi nhuận hoạt động của Toshiba giảm 88%, xuống 5,3 tỷ yen. Con số này thấp hơn rất nhiều so với dự báo của hãng dữ liệu Refinitiv là 37 tỷ yen. Toshiba cũng ước tính lợi nhuận tài khóa kết thúc vào tháng 3/2023 giảm 25%, còn 95 tỷ yen.

Hà Thu